شیوه تبلیغ دین
(گفت و گو با حجة الاسلام و المسلمین نظری منفرد)
مبلغان: از فرصتی که در اختیار مجله قرار دادید، تشکر می کنیم . لطفا خلاصه ای از زندگی علمی، فرهنگی خود را بیان کنید .
بسم الله الرحمن الرحیم
من هم متقابلا از شما تشکر می کنم و برایتان آرزوی موفقیت دارم .
بنده در سال 1341 ه . ش به فراگرفتن دروس حوزوی مشغول شدم - که هم زمان با آغاز نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری حضرت امام خمینی - رضوان الله تعالی علیه - بود . برای ادامه ی تحصیل در سال (1347 ه . ش) عازم نجف اشرف شدم و بعد از توقف کوتاهی در نجف اشرف، مجددا به قم آمدم و از محضر استادانی چون: آیة الله سلطانی طباطبایی در دوره ی سطح و مرحوم آیة الله داماد در درس خارج استفاده کردم و عمده ی درس خارج را از محضر آیت الله میرزا هاشم آملی استفاده کردم و قسمتی از اصول را محضر حضرت آیت الله اراکی تلمذ کردم، در زمینه ی فلسفه هم از محضر استادان مختلفی من جمله: استاد شهید مطهری بهره بردم، در سال 1346 ه . ش موفق به اخذ درجه کارشناسی معقول و منقول (الهیات) از دانشگاه تهران شدم، و اکنون به تبلیغ و تدریس، در حوزه اشتغال دارم .
مبلغان: شما آثاری هم دارید که چاپ شده باشد یا آماده چاپ باشد؟
آثاری از بنده چاپ شده است; مثل: «الاحادیث الغیبه » در سه جلد که مجموعه ای از سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه ی معصومین علیهم السلام است و بیشتر نظر، روی روایاتی است که به عنوان یک خبر غیبی بعدا تحقق پیدا کرده است . این احادیث از منابع شیعه و اهل سنت با کمک دوستان جمع آوری و نقل شده است .
اثر دیگر، کتاب «مقتل کربلا یا قصه کربلاست » که به چاپ رسیده است و نیز کتاب «روزه ماه رمضان » و کتابهای دیگری آماده ی چاپ است وبعضی نیز هنوز آماده ی چاپ نیست .
مبلغان: تاثیر سخن و تبلیغ را در نشر و گسترش اسلام بیان کنید .
بهترین راه افاده و استفاده بیان است . خداوند متعال در اهمیت بیان می فرمایند: «الرحمن علم القرآن خلق الانسان علمه البیان » (1) . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از راه بیان، افراد زیادی را متحول ساخت مخصوصا با تلاوت آیات قرآن که وقتی مردم این آیات را می شنیدند، اشک از چشمانشان جاری می شد . قرآن کریم می فرماید: «و اذ استمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق » (2) . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در مکه از راه تبلیغ، افرادی را به راه خدا دعوت کردند و عده ای مسلمان شدند، با سخت گیری کفار مکه، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم گروهی را به سرپرستی جعفر طیار به حبشه فرستادند، که اینها نیز یک گروه تبلیغی بودند - با تبلیغات آنها نجاشی و عده ای دیگر مسلمان شدند، بسیاری از مردم مدینه با تبلیغات مصعب ابن عمیر مسلمان شدند .
تبلیغ بیشترین نقش را در نشر وگسترش اسلام داشته است .
مبلغان: به نظر شما حوزه ی علمیه برای گسترش تبلیغات دینی، چه کارهایی را باید انجام دهد؟
اولا باید برای کسانی که ذوق تبلیغی دارند، جاذبه ایجاد کرد . باید این مسئله را تفهیم کنیم که تبلیغ راه انبیا است، پیامبران الهی وائمه اطهارعلیهم السلام مبلغ بوده اند، خدای متعال در قرآن کریم مبلغان را ستوده است آنجا که می فرماید: «الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه ولایخشون احدا الا الله .» (3) آنان که پیام های خدا را می رسانند و از او می ترسند و جز از خدا از کسی نمی ترسند .
ثانیا باید مشکلاتی را که بر سر راه تبلیغ است، برطرف کنیم . در گذشته مشهور بود که مبلغان سواد لازم و کافی ندارند . این سخن انگیزه رفتن به تبلیغ را از بین می برد . ما باید تفهیم کنیم که چنین نیست، اتفاقا یکی از مراجع می فرمودند: «اگر از من سؤال کنند، که تبلیغ و فن سخنوری مهمتر است یا مجتهد شدن؟ می گویم سخنوری .» چون اگر کسی استعداد خوبی داشته باشد، مجتهد خواهد شد اما یک سخنور خوب نخواهد شد . استدلال ایشان این بود که سخنوری هنر است .
این هنر را سخنران می تواند با تلاش و مداومت بر تمرین، در خود تقویت کند .
مبلغان: اشاره فرمودید که به فرمایش آن مرجع بزرگوار: «تبلیغ یک هنر است .» حالا اگر کسی بدون رعایت ضوابط و فنون این هنر وارد میدان تبلیغ شود، آیا می تواند نقش تبلیغی خود را ایفا کند؟
بعضی به طور طبیعی بیان شیوا و جذاب و صدای خوب دارند . ولی هر قدر بیشتر کار شود با فنون خطابه و بیان، موفقیت بیشتر خواهد بود .
مبلغان: به نظر حضرت عالی اولویت های تبلیغی امروزه، کدامند؟
ما در کشوری زندگی می کنیم که غالب جمعیت آن، جوان هستند . و مهمترین خوراک روحی جوان، معارف دین است . حتی باید مقدم بر مسائل اخلاقی بیان شود اول باید پایه و اساس دین جوانان; یعنی، اعتقاد به مبدا، معاد، نبوت و امامت را در آنها تقویت کرد و بعد از این که اعتقادش درست شد، جذب دین می شود . آن وقت نوبت به اخلاق می رسد، و معارف دین را باید با بیان ساده و روشن ارائه نمود .
مبلغان: نکاتی را در مورد شیوه ی تبلیغ معصومین - صلوات الله علیهم اجمعین - بیان بفرماید .
خداوند متعال به شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن » (4) ; بخوان به سوی راه پروردگار خویش با حکمت و پند نیکو و در ستیز با ایشان بدان چه آن نیکوتر است » .
خداوند متعال به حضرت موسی علیه السلام می فرماید: «اذهبا الی فرعون انه طغی فقولا له قولا لینا» (5) ; حتی فرعون که ادعای الوهیت می کند، خداوند متعال می فرماید: «با او با زبان نرم سخن بگو» . با زبان نرم سخن گفتن، شنونده را ترغیب و تشویق به پذیرش می کند . البته در موعظه باید هم بشارت و هم انذار باشد . و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم هم بشیر است و هم نذیر . و گوینده باید ماهر باشد وبداند که کجا جای انذار است و کجا جای تبشیر . سخنران باید یک روانشناسی از مستمع داشته باشد و به تناسب حال او وی را مورد انذار و تبشیر قرار دهد .
یکی از شیوه های تبلیغی که از روایات استفاده می شود، این است که در آغاز که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم مبلغان را به اطراف می فرستادند می فرمودند: برای مردم از اخلاق حسنه صحبت نکنید بلکه مردم را به معارف و عقاید دعوت کنید . و وقتی که معتقد شدند، بیشتر به اخلاق حسنه عامل می شوند ودیگر دستورات اسلام را می پذیرند .
مبلغان: چه بعدی از زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام جاذبه دارتر است و لازم است برای مردم مخصوصا جوانان گفته شود؟
همه ی ابعاد زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام جاذبه دارد . قرآن کریم می فرماید: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة » (6) ; پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم اسوه است و همه ی ابعاد زندگی پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم باید مورد توجه باشد ولی نکته ی مهم در زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مقاومت عجیب ایشان است . و این مقاومت ایشان حاکی از ایمان راسخ ایشان است . یک اعتقاد توام با یقین، وقتی انسان به چیزی یقین داشت و معتقد شد، در راستای آن استوار می ماند . واقعا استقامت های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فوق العاده است . این نکته ای است که خداوند متعال مکرر ما را به آن امر کرده است «اصبروا و صابروا» و خداوند متعال به کسانی که اهل استقامت هستند بشارت داده است: «ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکة الا تخافوا ولاتحزنوا وابشروا بالجنة التی کنتم توعدون » (7) .
اگر این بعد از زندگی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را بشناسیم و به دیگران بگوییم، خیلی جالب و آموزنده است .
مبلغان: به نظر شما با توجه به گسترش ابزارها و شیوه های جدید تبلیغ، آیا تبلیغ به شکل سنتی می تواند در دنیای امروز، مؤثر باشد؟
بشر طبعا دوست دارد، گوینده و سخنران را از نزدیک ببیند; خطاب شفاهی چیز دیگری است و فرق است بین کسی که نواری را گوش دهد و کسی که سخنرانی را مستقیما از خطیب بشنود . گرفتن سخن از خطیب و گوینده، بدون واسطه قوی تر است ومردم بیشتر توجه می کنند .
خطابه به شکل سنتی، مشکلی ندارد . فقط خطبای محترم ما باید تلاش کنند از شیوه هایی استفاده کنند که تاثیر بیشتری داشته باشد . به کارگیری الفاظ خوب، با نرمی سخن گفتن و غیره می تواند سخنرانی را گیراتر کند .
مبلغان: یک خطیب خوب به چه چیزهایی نیازمند است؟
یک خطیب به چند چیز، نیازمند است . اخلاص و عامل بودن به گفتارش «الموعظة اذا خرج من القلب دخل فی القلب واذا خرج من اللسان لم یتجاوز الآذان » . اگر سخنران مخلص بود، به آن چه گفت عامل بود، سخنش چون از دل برآید، بر دل نشیند . اما اگر از زبان برآید، از گوش ها تجاوز نمی کند . و امر دیگری که لازم است، داشتن سرمایه ی لازم برای بحث مورد نظر است، شنونده همانند تشنه ای است که خطیب می خواهد او را سیراب کند . پس باید آب گوارا و زلال را در اختیار داشته باشد . همین طور مطالب را در الفاظ زیبا پیاده کردن و حرکات دست و نگاه را تنظیم کردن، خیلی مؤثر است .
مبلغان: سخنران، قبل از سخنرانی چه مقدماتی را باید رعایت کند؟
یک خطیب لازم است با طهارت باشد - ممکن است بعضی از سخنرانان نیاز به طهارت نداشته باشند خطیبی که می خواهد مردم را به خدا دعوت کند و به معنویت و قیامت ترغیب کند، لازم است با طهارت باشد . طهارت باعث نورانیت می شود . خطیب باید قصد قربت کند; اخلاص داشته باشد; خطیب لازم است بر خدا توکل کند و مطلب دیگری که خیلی مهم است، آماده کردن مطالب است تا اوقات مردم را تلف نکند . و این خودش نوعی احترام به مردم است . گوینده باید مطالب مفید و مورد نیاز مردم را آماده کند و سخنرانی کند .
مبلغان: میزان تاثیرگذاری مرهون چه عواملی است؟
میزان تاثیرگذاری بستگی به اموری دارد:
یکی این که الفاظی که در تبلیغ به کار گرفته می شود، برای مخاطب مانوس و خودمانی و آشنا باشد والا اگر الفاظ نامانوس و ثقیل باشد، خسته کننده است . مستمع توجه نمی کند و باعث تلف کردن وقت می شود .
دیگر این که هر قدر گوینده عامل و معتقد به سخن باشد و با سوز سخن بگوید، میزان تاثیرش بیشتر خواهد بود .
البته به کارگیری واژه های علمی خوب و متعارف، در اجتماعات خاص علمی اشکالی ندارد . ممکن است همان ها برای عامه مردم نامانوس باشد باید برای مردم کوچه و بازار - که اکثریت مردم را تشکیل می دهند - از واژه های نامفهوم پرهیز شود و این یک اصل، در سخنرانی است .
مبلغان: آیا در سخنرانی سبک های مختلفی دارید؟
این که انسان با حرارت صحبت کند یا آرام یا متنوع یک تفسیر از سبک های مختلف است . تفسیر دیگر از سبک های مختلف سخنرانی این است که سخنرانی تاریخی باشد یا قرآنی یا استدلالی; یعنی، مطالب و مسائلی که مطرح می شود، برای این که در دل مستمع جای بگیرد و تاثیر بیشتری در او بگذارد، همراه با شواهدی ارائه گردد از قرآن و تاریخ و . . . بعضی به بیان مطلب بسنده می کنند و فقط مطلب را همین طور مسلسل وار ارائه می دهند و بعضی بیانشان را با استبداع و ارائه ی نمونه و چاشنی شعری مزین می کنند . اینها سبک های مختلفی است که تاثیر بیشتری در شنونده خواهد گذاشت .
مبلغان: لطفا چند مورد از مسائلی که اثر تبلیغ را کاهش می دهد، بیان فرمایید .
یکی از آفات سخنرانی این است که سخن همانند یک کلاف سردرگم باشد; یعنی، مشخص نباشد که سخنران چه می گوید، ممکن است کسی با الفاظ، خوب بازی کند وخوب سخنرانی کند اما سخنان خوب نگوید . یک خطابه ی خوب خطابه ای است که آغاز و انجام داشته باشد; ابتدا وانتها داشته باشد و شروع مطلب و خروج از مطلب به گونه ای باشد که هنگامی که جلسه سخنرانی تمام شد و مستمع از جا برخاست، بداند که غذای روحی خودش را از متکلم اخذ کرده است و اگر از او سؤال کنید که پیام این سخنرانی چه بود، بتواند موضوع و پیام آن سخن را بیان کند .
از دیگر آفاتی که برای سخنرانی هست این که خطیب خسته باشد یا خطابه را طولانی کند که باعث خستگی و ملالت شنونده شود و یا این که به گونه ای با حرارت صحبت کند که افراد را ملول و خسته کند و یا این که خطیب مطالبی برای گفتن نداشته باشد و فقط با الفاظ، بازی کند . اینها و اموری دیگر از این قبیل برای خطابه مضر است .
مبلغان: یکی از خطبای به نام کشور ما مرحوم حجة الاسلام والمسلمین فلسفی بود . به نظر شما مهمترین ویژگی و علت درخشش ایشان چه بود؟
یکی از ویژگی هایی که من در صحبت های ایشان لمس کردم و این ویژگی نقش مهمی در موفقیت ایشان داشت، شجاعت ایشان بود . یکی از آفات سخنوری، ترس و واهمه ی خطیب از مستمع است که حتی گاهی باعث فراموش کردن دانستنی هایش می شود . سخنران نباید تحت تاثیر جمعیت مجلس قرار گیرد بلکه هنگامی که مجلس را به دست گرفت، باید کاملا مسلط باشد; و اعتماد به نفس داشته باشد و بدون نگرانی و اضطراب سخن بگوید .
من اینجا نکته ای را که به صورت خاطره هم هست بگویم . شاید ده سال قبل بود که ایشان در دهه ی اول صفر در منزلشان، مجلس داشتند . من با یکی ازدوستان اهل علم برای شرکت درروضه ی ایشان رفته بودیم . مقرر بود در آن مجلس دو نفر سخنرانی کنند وخودایشان جزء مستمعین بودند . وقتی وارد جلسه شدیم، قرعه ی فال به نام من زده شد . من عذر خواستم وگفتم من آمادگی ندارم و برای استفاده از مجلس آمدم .
ایشان نپذیرفتند و فرمودند که خطیب و سخنران هیچ گاه نباید از سخنرانی کردن امتناع کند و عذر بیاورد . فرمودند: اگر مناسبت زمانی است، انسان مطالب درباره ی آن مناسبت داشته باشد و اگر مناسبت خاصی نیست، انسان از این جا شروع کند که انسان مخلوقی است که خداوند به او نعمت بیان عطا کرده است و خود ایشان شروع کردند پای منبر راجع به بیان، صحبت کردن و همان چند دقیقه صحبت ایشان باعث شد که من رفتم منبر و ایشان مرا بعد از منبر تشویق کردند . یکی دیگر از عوامل موفقیت ایشان این که کلمات را زیبا و خوب بیان می کردند; حرکات دست خیلی مرتب بود; حتی ایشان عادی هم که با افراد صحبت می کردند، به قدری جالب بود که گویا روی منبر صحبت می کنند .
کلمات را صحیح و زیبا ادا می کردند; شکسته صحبت نمی کردند و مطلب را خوب می پروراندند و پخته می کردند . یکی از مهم ترین ویژگی های ایشان مطالعات ایشان است که معروف است، گاهی ایشان برای یک ساعت سخنرانی، 8 ساعت مطالعه می کردند ومنبر بدون مطالعه نمی رفتند .
مبلغان: اگر خاطره جالبی از سفرهای تبلیغی خودتان دارید، بیان بفرمایید .
یک بار به لندن رفته بودم، ماه مبارک رمضان در آن جلسه درباره ی مسائل اعتقادی بحث می کردم . آنجا که من سخنرانی می کردم روبروی یک کلیسا بود و شرکت کنندگان در آن جلسه ایرانیان بودند وبعضی از افراد بومی انگلیسی و مسلمان . من یک شب پیرامون توحید بحث می کردم و گفتم فرق است بین توحید اسلام و تثلیث مسیحیت و عرض کردم ببینید چقدر این دو در توحید فاصله دارند . اسلام خدا را احد و واحد می داند; در اسلام خدا مرکب نیست; جزء ندارد; نظیر هم ندارد و این دو خصوصیت در سوره ی اخلاص جمع است . «قل هو الله احد» اشاره به عدم ترکیب و «کفوا احد» اشاره به نظیر نداشتن خدا است .
کسانی که فارسی بلد نبودند، گوشی های مخصوصی داشتند که مطالب را برایشان ترجمه می کرد . من که آمدم منزل، گفتند یک فاکس برای شما شده است . گفتم من که کسی را اینجا نمی شناسم، فاکس از کجا؟ گفتند یک آقایی فاکس برای شما فرستاده است و با آن اشعاری را که سروده بود، فرستاده بود . او جوان مسیحی تازه مسلمانی بود که پای منبر من آمده بود، آن شب که راجع به توحید صحبت کردم، شنیده بود و در فاکس گفته بود این مساله را نمی دانستم که توحیدی را که اسلام می گوید، این قدر زیبا باشد در قبال تثلیث مسیحیت . و این نکته خیلی مورد توجه مسیحی تازه مسلمان قرار گرفته بود . این خاطره ی جالبی برای من بود .
مبلغان: با تشکر از شما به خاطر فرصتی که در اختیار ما قرار دادید .
من هم از شما تشکر می کنم و برای شما آرزوی توفیق دارم .
پی نوشت:
1) الرحمن/1 تا 4 .
2) المائده/83 .
3) احزاب/39 .
4) نحل/125 .
5) طه/43 و 44 .
6) احزاب/21 .
7) فصلت/30 .
منبع: مجله مبلغان فروردین 1379، شماره 3